هونەر، هەتا بووە بەرهەمي هەستی ئينسان بووە. ئينسان و سروشت، بووە تا بووە، دووبەري کێشەيەکي هەميشەيي بوون. لەسەرەتاي ژين و بوونماوە، لێک ئاڵاني ئێمەو سروشت کاردانەوەي هەردوولاي پێوەديارە، ئە گەر سروشت، لەم کاردانەوەيەدا، زاڵ بووە، لێک ئاڵانەکە باسي تە کنيک و زانستە؛ ئەگەر هەستي ئينساني دەورێکي زاڵي هەبووە، تێک ئاڵانەکە چالاکي هونەرييە! بەڵام، سروشتيترين زانست و تەکنيک، بێبەش نيە لە هەستي ئينساني و هونەريترين بەرهەم و هەست نواندن، سەربەخۆ نيە لە سروشت!
کەلتور، فەلسەفەو ئايديولۆجيا، لێک-هەڵپێکراني چە ندين چالاکي جۆراوجۆر بوون کەلێرەدا مەودا نيە لە هەمووي وردبینەوە. مە بە ست لێرەدا، کەلتور، هونەرەو شيعر؛ مەبەست بەرچاوخستني رێبازێکي ئاڵترناتيوە کە من خۆم و چاڵاکي هونەريم، بە رێبواري ئەو رێبازە دەزانم.
لە نێو کۆنترين بەرهەمي هونەري ناسراودا، ئاماژە بە وێنەکێشاني نێو ئەشکەوتەکان دەکەین. دەيان هەزار ساڵ لەمەوپێش، ئينساني راوچي، وێنەي نێچيرەکاني کێشاوەتەوە، بە نيزەيەکەوە لەتەموودا، بەو خەياڵەوە کە بتوانێ ئاسانتر راويان بکا. شيعرو گۆراني و هەڵپەرکێي ئەو ئينسانانە نەماونەتەوە بەڵام، ئەگەر ئەو ژانرە هونەرييانە لەنێو کۆمەڵاني ساکاري ئينساني هاوچەرخدا ببينين، هونەري ئەوانيش، بەشێکە لە خەباتيان بۆ ژيانێکي ئاسانترو پرِدەسکەوتتر. دانس و ئاواز و وێنەگەري و خۆ-ڕازاندنەوە يان، بەشێکە لە تێگەيشتن و تەقەللايان بۆئەوەي باشتر راو بکەن، يارگيري بکەن، منداڵ بەبار بێنن، يان بچنە شەرِي نەيارانيان.
لەو کاتەوەش کە کۆمەڵگەي ئينساني، چينايەتي بووەتەوە، واتە لەم دەهەزار ساڵەي دواييدا، ئەم چالاکييانە، کەوتوونە بەر کاردانەوەي کارەساتي کێشەي چينايەتي! لە دووبە رە کي ئينسان وسروشتدا، بەري ئينساني، خۆي، بووە بە دوو بەشە وە: دووچيني دژبەيەکي ئينساني، لە بەرێکەوەو سروشت لە بەرێکي ترەوە، مە يداني چالاکي زانستي و هونەري و کەلتور فەلسەفەو ئايديولۆجيايان ئاڵۆزکردوە. مەبەست سەردەرهێنانە لەم ئاڵۆزييە؛ ئاڵۆزييەک کە لە مەيداني هونەريشدا، هەميشە، جێگاي کێشەبووە.
ئايا هونەر چينايەتييە؟
هونەر، بەشێکە لە کەلتور. کەلتور، بە ماناي ژينگەي دەستکردي ئینسان، بەشێکي ماددي هەيە کە لەوانە: چلۆنايەتي کشتوکاڵ و بژێوي سەنعەتي و تەکنیکي و هەروەها رێگاوبان و شارستانيەتي، دەگرێتەوە؛ بەشێکي مەعنەويشي هەيە، کە تێگەيشتن و هەست و هەڵسوکەوتي ئينسانە لە پێوەندي خۆي و سروشت و لە چۆنيەتي ئەم ژينگە دەستکردەي خۆي. زانست و هونەرو فەلسەفەو ئايدۆلۆجيا، لە بەشي مەعنەوي کەلتوردا دەگونجێ. کەلتور، بە گشتي لەژێر کاردانەوەي دوو لايەنەي چيني دەسەڵاتدارو چيني ژێر دەسەڵاتي کۆمەڵدايە. بەشي مەعنەوي کەلتور بە ئاشکراتريش هونەر، کە زياتر مۆري هەست و هۆشي ئينساني پێوەيە، تەنات بەشێوەيەکي روونتريش، دووبەرەکي چينايەتي کۆمەڵگە، دەنوێنێتەوە.
کەلتوري زاڵ لەکۆمەڵدا، کەلتوري چيني دەسەڵاتدارە. هەرچەند هەميشەش هەستێکي ئينساني بەرهەڵست، لە بەرهەم و لە چاڵاکي کۆمەڵاني خەڵکدا، رەنگي داوەتەوە. ئەمە، دايمە لە کێشەدا بووە لەگەل کەلتوري زاڵ و هونەري زاڵ. بۆ نموونە: هەڵپەرِکيي رەشبەڵەک، هەميشە بەرانبەر تەوس و توانج و هەرِەشەي دەزگاي ئاييني زاڵ، راوەستاوە. مۆسيقاو شيعرو هونەري خەڵکي کە بە فۆلکلۆر ناسراوە، گەلێک هەست نواندني جوان و ئنساني لێدەرکەوێ کە دەشکەوێتە دژايەتي لەگەڵ فەرهەنگي دەسەڵات. لە هونەري کورديدا، قانع، وەک شاعيرێکي ئاوارەو زۆرلێکراو ناسراوە. لە نێو فارسي بێژاندا، ناصر خسرو، روودەکي، زاکاني و لە ئەدەبي عەرەبيشدا، ئەبولعەلای موعەرري و مظفر نواب و بەهەر زمانێکیتریش، ژمارەيەکي زۆر شاعيري بەرهەڵست و زۆرلێکراو ناسراون.
ئەو چينەش کە ئەمرِۆ دەسەڵاتدارە، لە نێوان سەدەکاني 15 و18دا، پێشرِەو بووەو دژي چيني دەسەڵاتداري سەردەم، خەباتێکي کردووە. ئەم خەباتە مەيداني هونەريشي گرتوەتەوە. بۆ نموونە “بتهۆڤێن” کە شەيداي ئازادي بوو، بە مۆسيقا شۆرِشگێرِانەکەی، کومەڵگەي بەرەو ئازادي ئاژواندووە. سەمفۆنياي نۆهەميشي ناوناوە “ئازادي” و پێشکەشي کردووە بە ناپۆليون کە ئەوکات بە ئازاديخواز و بە ئاڵاهەڵگري شۆرِشي گەورەي فەرەنسا دەناسرا! شەکسپير، کاتي خۆي، گەلێک شاکاري هونەري خوڵقاند کە هەست و بۆچووني کۆمەڵاني خەڵکي پێشرِەو دەنوێنێتەوەو گەشەي پێدەدا. ئەمانە، گەلێک شوێنەواري بێهاوتاي لە هونەرو کەلتوری ئینساندا هێشتووەتەوە
بە گوێرەي تێگەیشتنی من لە ماترياليسمي مێژوويي،
بەرهەم و چاڵاکي هونەري بەشەر، لە هەر شوێنێکي جيهاندا بووبێ، بە گوێرەي کەلتورە ماددييەکەي، ئاڵوگۆرِي کردووە. ئەگەر هونەري دوو کۆمەڵگە، کە کەلتووري ماددييان وێکدەچێ، لەگەڵ يەک بەراوردکەين، گەلێک وێچوون وهاوبەشبووني تيدا دەبينين کە نيشان دەدا، هونەر، هەروەها هەموو کەلتووري مەعنەوي، بە گوێرەي کەلتووري ماددي دادەرژێ! هونەري پێش سەرمايەداري بۆ نموونە، هەڵپەرکێي کوردي گەلێک وێچوون و هاوبەشي هەيە لەگەڵ هەڵپەرِکێي، نەک هەر سرياني و ئەرمەني و بەلووچي بە ڵکو عەرەبي و رومانياييش! بەيت وباو (داستان گێرانەوە بە شيعری ريتم دار) لە نێو هەموو کۆمەڵگە پێش-سەرمايەدارييەکاندا وێک دەچن. هونەري سەردەمي سەرمايەداريش، لە هەموو جيهاندا لەشێوەي شيعر و نووسينەوە هەتا داستان و هەتا وێنەگەري و مۆسيقا و فيلم و پەيکەرتاشي، هەتا دانس و ئەو ژانرانەي هونەري پڵاستيک دەگرێتەوە، گەلێک وێک دەچن. ئەوانە زياتر وێک دەچن هەتا هونەري پێش سەرمايەداري و هونەری پاش سەرمايەداري هەمان کۆمەڵگە! بۆ نموونە لە کۆمەڵگەي کوردەواري بەيت و باوي کوردي زياتر لە باڵادي ئينگليزي پێش سەرمايەداري نزيکە تا لە شيعري قانع و گۆران! گۆران، بە ديوانە ئينگليزييەکەي “برونس”دا هەلدەڵێ و خۆي پێشرِەوي شيعري نوێی کوردي و نوێکەرەوەي گورِەپاني شيعري کورديە
با نەکەوینە داوی ماترياليزمي ميکانيکي چونکە دەزانين کە هونەرو مەعنەويياتي کۆمەڵ، دەستبەجێ، بە شوێن ئاڵوگۆرِي کەلتووري ماددي کومەڵدا، وەرنەچەرخاوە! گەشەي کومەڵايەتي گەڵێک لەوە ئاڵۆزترە. ئەم ئاڵۆزییانە ئەبێتە هۆی شارینەوەی حەقیقەتی چینایەتي بوونی هونەر! بۆیە، دەبێ وەک تەحقیقی زانستي بەدوای هۆکاری ئاڵ و گۆڕەکاندا بچین!
بەڵام چيني دەسەڵاتداري کومەڵيش، بە يەکجاري نەيتوانيوە هەموو هونەرو زانست و کولتووري مەعنەوي و ماددي کومەل کۆنتروڵ بکاو ژەهري پاشکەوتووي بکاتە هەموو سيللولێکي لەشي کۆمەڵگاوە. بەبۆنەي بەرهەڵستبووني هێزي پێشرِەوي سەربەچينی کرێکارو سەربە ئازادي و بەرابەري و بە هەزاربونەي ديکەشەوە، گەلێک چالاکي زانستي و هونەري وفەلسەفي و شتي وا، دێنە بەرهەم کە کۆنتروڵي بورژوازي کۆپەرست، دەپووچێنێتەوە. بۆيە، ئەم باسەي ئێمە، بە مەعناي “رەش و سپي کردنەوە”ی هەموو شتێک نيەو گەلێک سەرنجي وردتري پێويستە.
باسي فۆرم و ناوەرۆک و جوانيناسي، کاردانەوەي ئەوانە لەئاستي يەکتر کە بەگوێرەی روانگەي چينايەتي جۆراوجۆر، نوێ دەبێتەوە؛ خۆي هەورازێکیترە کە بابەتەکە دەوڵەمەندتر دەکاتەوە بەڵام مەجالي گەورەتري پێویستە کە هەمووي داپوشێ. با وردبوونەوەي زياتر، بهێڵینەوە بۆ مەجال و مەوداي بەرينتر.
لە بەرژەوەندي بورژوازيدا بەڵام حاشا دەکرێ لە چينايەتي بووني هونەر! ئەو کە هەتا بۆیکراوە، چينايەتي بووني کۆمەڵگايشي پشت-گوێ خستوە، تيدەکۆشێ بێدەنگە بکا لەهەر راستييەک کە کێشەی چينايەتي بخاتە بەرچاو. دوازدە مانگەش، بە مێدياو سينەماو بە ئايين، کەلتووری دەسەڵات پارێزو دواکەوتوانەوچينايەتي خۆي، بڵاودەکاتەوە بەڵام کاتێک ئێمە دەنگي خۆمان هەڵدەبڕين و هەستي خۆمان دەنوێنين، هاواريان بەرزدەبێتەوە کە: “ئەوە هونەر نيە”؛ “ئەوە پروپاگانداي ئايديولۆژيکە” و لەم قسانە! چما خۆيان، لە هاليوودەوە هەتا باليوود، خەريکي پرۆپاگاندا نين و بۆ هێشتنەوەی دواکەوترين رەسم و ياسا و ئايين و قانون و شەريعەتي خۆيان، پرۆپاگاندا ناکەن!
بەڵێ؛ سەرەرِاي هەر تێبيني و هەر وردبوونەوەيەک کە ئەم بابەتە چروپردەکاتەوە، هونەرو هەموو کەلتوور، بە ماددي و بە مەعنەوييەوە، چينايەتييە! روژي ئەمرِۆش کە کارگەر و سەرمايەدار، وەک دوو چيني سەرەکي کۆمەڵ، لە سەراسەري دنيادا، بەرانبەريەکتر راوەستاون، هونەر و کەلتوری بورژوايي و کارگەريش، سەرەراي هەر ئاڵۆزکاوييەک، زياتر لە هەميشە، چينايەتين و لە کێشەيەکي بەردەوامدان.
هونەري کارگەري؟
لەسەر ئەوەی ئەم هونەرە، نێوي چ بێ، کێشەم نيە. کەسێک پێي دەڵێ پێشرِەو کەسێک دەڵێ هونەري ئاڵترناتيڤ يا هونەری بەرهەڵست يا هەرچي… کێشەکە، لەسەر هونەرێکە و لەسەر کولتوورێکە کە ڕێگاخۆشکەری رزگاري ئينسانەو ژيانی گەش و ئازادو شاد بۆ هەموان، لە ئاسۆیدايە! ئێمە ڵايەنگری ئەمەين و بەرهەڵستی هونەرێکي رێگرو چەواشەگەر دەبينەوە کە هەست وهۆش و چالاکي کومەڵاني خەڵک، ژارخواردوو دەکات. ئێمە، بێ ڵايەن نين! خەم خۆری رێبازيکي تايبەتين و ئەمانەوێ هەست و چالاکيمان ئاوی هەرێز نەديري! بۆيە، جێي خۆيەتي، ئەم ئامانجە روون بێتەوە تا هەر هەرزەبێژيک يان هەر ئايين-پەرستێک، نەتوانێ “سينەزەني” و نيوە-نووزەي عيرفاني، جاڕبدات و بیکاتە بەرهەڵستي رزگاريمان!
بۆئەوەي باشتر بزانين ئەم هونەرە ئاڵترناتيڤە ئەم هونەرە کارگەريیە چييە، با لە پێشدا بزانين چينيە!
هونەرو کەلتوری ئێمە هەر ئەوە نيە کە باسي کارگەر بکات! لەوانەيە بورژوازيش باسي کارگەر بێنێتە ئاراوە. بە گوێرەی بەرژەوەندي خۆی و بەکەلتوری پرتووکاوی خۆی، لەوانەيە کارگەری گوێ لە مست و ژنی کۆيلە، بکاتە ئيدۆلی کۆمەڵ. کەلتورێک کە باسی دەرد و ژان و رێگاي رزگاري بينيتە کايەوە، لەوانەيە، لەروانگەي بورژوازييەوە، رزگارييەکي نيوەو ناتەواو لەمەينەتێکي بچووک، بکاتە ئامانجمان يان هەر بە پێچەوانە، شەوارەمان بخا بۆ دنيايەکي پرِ لە کێشەو ناتەبايي ناسيۆناليستي يان وەعدەي بە هەشتی پاشمەرگمان پێ بدات و بمانکاتە دەروێشی خۆي! بەشي زۆری گوراني و مۆسيقای ميديای بورژوازي، باسي کڕووزانەوەي ژنە، بەدەست پياوسالارييەوە، ئەو هونەرە سەرکۆنەکراوە، رۆشناييەک بۆ رزگاري لە پياوسالاري، نادا بەدەستەوەو کێشەکە لەمل ناکاتەوە.
کەلتوری ئێمە، بۆيە، بەرهەڵستي هەموو ئەفيونێکي هۆشبەر دەبێتەوەو ژيان، وەک تاقە مەوداي خۆشي و شادي دەبيني و خوشەويستييەکي بەرين دەخەمڵيني. کەلتوري ئێمە خۆي نابەستێتەوە بە ناموس پەرستي و بەندو باري ياساي کۆنەوە. جوابي رەسم و ئايين و ياساي سەرمايەي کۆنەپەرست ناداتەوەو ئاواتي نزم و نەوی ناکاتە ئاسۆي جەماوەر
هونەري ئێمە، هونەرو کەلتووری تا ئێستاي ئينسان، وەک دەسکەوتێکي مێژوويي و چەند هەزار ساڵە، وەک دەسکەوتێکی بەنرخ، هەڵدەسەنگێنێ بەڵام کاتێک کە خۆی، شوێنەوارێکي نويي هەيە؛ کاتێک ئاسۆی رزگاري يەکجاري ناسيوە، شوێنی کەلتوری کۆن ناکەوێ! گۆران و حافزی شيرازي و شەکسپێرو موزارت، بۆ کەلتوري ئيمە، گەنجينەی گەورەگەورەن بەڵام ئێمە بەشێوەی خۆمان و بۆ ئامانجي خۆمان بەکاريان دێنێن! رەخنەگريشمان، هەميشە بەردەوامە، نەک هەر لەوان، رەخنەی داهێنەرمان لەخۆشمان، بەردەوام دەبێ و هەوڵ دەدين کۆت و زنجيری کۆن و نوی، لە کەلتووری خۆمان و لە هونەری خۆمان دامالين و رێگا بۆ گەشەکردني هونەر خۆشکەين.
کەلتوری ئێمە، بەهەردووباڵي زانست و هونەر، دەفڕێ و بەرەو ئاسۆی رزگاري يەکجاري، بەرەو ئاسۆی ئازادي هەمووان، دەمان هەژێنێ. بويە، پێويستيمان بەروانگەيەکی زانستي و کۆمۆنيستي تيرو تەسەل هەيە! مەبەستم لەروانگەي کۆمۆنيستي، ديناميسميکي پێشرەوە، کارگەري وشيار و ئينساني داهێنەر کە بەهيچ شتێک کەمتر لەرزگاري يەکجاري لە هەرچي ستەم و چەوساندنەوەيە، رازي نابێ.
ئەم کەلتوورە، لەبارێکەوە، بەقەد مێژوو کۆنە، چونکە ميراتگري ئينساني تێکۆشەري پێشرەوە لە درێژايي مێژوودا؛ ميراتگري شادي وهەڵپەرِکێ و هەست نواندني ئينسانييە، لەسەرەتاي ژينيەوە. هەر هونەرێکي پێشرِەو و بەرهەڵست، لە هەر وەرچەرخانێکي مێژووييدا، هەتا هەست بزوێنترين سيمفۆنياکان و تەنات شەپۆلي ئەم ئاخرانەي مۆزيک و هونەر، لە دژي کۆيلەتي و مەينەت و لە ستايشي شاديدا، هەموو ميراتي ئێمەن. گەرچي ئێمە، لەو چوارچێوانەشدا نامێنينەوەو بۆ ستايشي شاديش، هەموو سنوورێکي کۆمەڵگەي چينايەتي دەبەزێنین.
لەبارێکي ديکەوە، ئەم کەلتوورە، تازەیە! واتە چەند سەدەیەک زیاتر نیە کە شێواز و شکڵی دەرکەوتووە! ئەم تەعبیرە لە هونەر، بەعومرتر نیە لە خەباتي وشیارانەی چيني کرێکارو لە زانستی ماتریالیسمی مێژوویي و لە تێبیني ئێمە لەسەر هونەر؛ بۆيە، من لەگەڵ ئەوانەم کە بەم کولتوورە دەڵێين کارگەري. کولتوورێک کە بە دووباڵي هەستي بێ سنوورو زانستي کۆمۆنيستي ئەو چينە کۆمەڵایەتيە دەفرێت. واتە، ئەم کەلتوورە، لەباری راستەقینەوە، هەر لەسەرەتاي مێژووي ئينسانييەوە، خەريکي بنج بەستن بووە بەڵام، لەم دووسەدەي دواييدا وشیارانەتر گەشەي کردووە. کەساني وەک “هاينريش هاینە”، “ماکسيم گۆرکي”، “برتولد برشت”، “ئاراگون” و “جەوهيل” و “ناظم حکمت” چەند ئەستێرەيەکي ئەم ئاسمانەن؛ ئيتر با، شەکسپيەر وحافز و هەزاران دوندي فەرهەنگي بەشەريش، بەميراتي ئينساني، پێش هاتنەمەيداني وشیارانەی چيني کرێکار، دابنين!
ئەم هونەرە، دیارە، رێگريشي هەيە. يەکەم بەرهەڵستمان چيني ستەمگەر بووە کە لەسەراسەري مێژوودا خەڵکي بەشەوارە خستووە. ئەم چینە ستەمگەرە، لەم سەدەی دواييدا، لە پەيکەري سەرمايەداريدا خۆي دەنوێنێ و دەيناسين کە دەمێکە، ئيتر، رێگري ئازادي ئينسانەو دەسەڵات و مێديا و ساماني کۆمەڵگەي بە دەستەو دەتوانێ هونەر ي چەواشە برازێنێتەوەو بەچەق و لووري دژبە ژن و دژ بەئازادي و بەرابەري، کۆمەڵاني خەڵک بەشەوارە بخا. بۆيە، رێبازي ئێمە پێويستە ميليتانت بێ و بچيتەوە بەگژ نەريت و کولتووري بورژواييدا؛ کولتوورێک کە ئێستا خەريکي زيندووکردنەوەی پرتووکاوترين داب ونەريتي چينە کۆن-ترەکانيشەو هيچ نيشايەک لە ئازادي و ئازاديخوازي سەدەکاني پێشووي پێوە نەماوە، نابێ بتوانێ چيدي رێ-گرو رێ-ون-کەر بێ!
کاتێک ئەڵيين کەلتوری کارگەري، مەبەستمان ئەم کەلتورە ئالترناتيڤەيە کە بەشێکە لە خەباتی مێژوويي چيني کرێکار بۆ رزگاري هەموان. بۆيە، جێگای خۆيەتي کە هونەر لەم روانگەيەوە سەيربکرێ و بەم پێوانەيە، رەخنەي لێ بگيری.
ديارە، ئە وەی رەخنە دەگرێ، لەوانەيە، لەگەڵ ئەم بە رژەوەند و بوچوونە نەبێ و هەر بە شێوەي کۆن، تاوانبارمان بکا. ئازادي رادەربرين، ديارە، بۆ هەموانەو بۆ ئەوانەش!
ئێمەش تێدەکۆشين، لە مەجالي خۆيدا، بەرهەڵستي ببينەوە. لێرەدا، بەڵام، رووي ووشە لەهاو-دەردو هاو-شادي و هاو-بوچوونە، کە بەرەخنەي داهێنەر، رێگاي بەرەوپيشي کەلتورو هونەري کارگەري خۆش بکەين.
مصلح ڕێبوار
هاوینی 2012